خلا صه فصل سوم کتاب جامعه شناسی هنر وادبیات
رویکرد فلسفی به هنر ظهور اجتماعی نظریه هنر برای هنر متاثر از یک اساس زیبا شناختی است . نظریه هگل دراین رویکرد سهم بسیار مهمی دارد.
نظریه هگل
هگل می گوید هنر آزاد و مستقل است ونمی توان آن را به روش علمی بررسی کرد . نظریه هگل درمورد هنر دو جنبه دارد : اول اینکه شاهکارهای هنری گذشته تنها شکل هنر است که می توان آنرا هنر واقعی نامید . دوم آنکه فلسفه هنر تلاش می کند که به فهم طبیعت وجوهر هنر برسد.
اومعتقد است هدف هنر غایتی در خود هنر است . وی می گوید در نطر گرفتن هنر به این شکل که " رابطه بین عقل وا حساس است " استقلال و آزادی هنر را تهدید می کند و آنرا به طبقه وسایل و ابزار انتقال می دهد اما هنر می تواند وظیفه عالی خود را با نمایش حقیقت در قالب محسو سات به غایت برساند .
بطور خلاصه هنر در اندیشه هگل از ایده مطلق نشات می گیرد . محتوای آن ایده و شکل آن ترکیب منظم محسوسات است . او می گوید در گذشته هنر می توانست کاملا حس زیبایی فرد را ارضا کند (روزهای زیبای هنر یونان ) ، در حالی که امروز هنر سرگرم می کند و قضاوت می شود وتوجه روشنفکرانه را طلب می کند . هگل تز مرگ هنر را مطرح می کند .
ادگار می گوید وظیفه هنر از نظر هگل شناخت خداوند یا فهم روح جهانی است و این وظیفه را به فلسفه محول کرده است . وی تز مرگ هنر هگل را اینگونه توجیه می کند که مجسمه سازی موضوعی سه بعدی است که در فضای واقعی حضور دارد در حالی که نقاشی همان اثر فقط دو بعد دارد چنین نتیجه می گیرد به دلیل اینکه موضوع هنر یا روح جهانی مرحله مادی خود را پشت سر گذاشته ، آن هنر وابسته برای هگل مرده است .
در مقابل آرنولد هاوزر اندیشه هنر برای هنر را بعنوان چیزی که از نظر تجربی غیر ممکن است مورد انتقاد قرار می د هد . از نظر هاوزر عام ترین ویژگی معتبر هنر اصالت ، منحصر به فرد بودن و شخصیت قابل تکرار آن است . این ویژگی هم چنان نشان می د هد که هنر وابسته به زمان است . وی معتقد است هنرمندان بزرگ خیلی قویتر با شرایط اجتماعی - تاریخی خودشان مرتبط اند و خلا قیت های آنها عمد تا تحت تاثیر این شرایط قرار می گیرد .
حتی نظریه هنر برای هنر نیز خودش نتیجه شرایط اجتماعی خاص است . در غرب هنرمندان در نتیجه تسلط طبقه متوسط ، تحولات تکنولوژی ، رنسانس و جوامعی که پس از ان شکل گرفتند ، احساس انزوا و طرد شدگی کردند آنها سعی می کردند خودشان را از ارزشهایی چون ماده پرستی ، ضد انسانی بودن و نزاع دائمی انسان با انسان که از خصوصیات جامعه جدید بودند آزاد کنند. این تلاش منجر شد به انکار نظم اجتماعی موجود و حمایت از نظریه هنر برای هنر.
رویکرد جامعه شنا ختی هنر
در نظریه های رویکرد جبریت اجتماعی هنر نظریه تقلیل گرایانه هاوزر در یک سر و نظریه جانت ولف که به دنبال زیبایی شناسی جامعه شناسانه است در سر دیگر قرار می گیرد و نظریه های لوکاچ ، گلدمن ، آدورنو و هورکهایمر که نماینده جامعه شناسی هنر مارکسیستی اند بین این دو سر طیف قرار می گیرند .
این جامعه شناسان با نگاهی مادی گرایانه هنر معاصر را تشریح می کنند .
شلر در جامعه شناسی معرفتش فکر جبریت را رد کرده و در برابر آن مفهوم یگانگی انتخابی را مطرح می کند .با استفاده از نظریه معرفتی شلر می توان در برابر اندشه جبریت اجتما عی هنر که اندیشه غالب در رویکرد جامعه شناختی هنر است رویکرد سومی را طرح کرد . طرفداران رویکرد جبریت اجتما عی هر گونه وجود ناب هنری را نفی می کنند وهنر را به عنوان محصول اجتماعی در نظر می گیرند در حالی که دیدگاه شلری بر وجود ناب هنر تاکید داشته و جامعه را تنها به عنوان چارچوبی برای ظاهر شدن این وجود در نظر می گیرد .
در ادامه به نظریه های طرفداران رویکرد جبریت اجتماعی یعنی آرنولد هاوزر ، تئودور آدورنو و ماکس هورکهایمر اشاره می شود .
نظریه آرنولد هاوزر
جامعه شناسی هاوزر توصیفی و علی است . وی نوعی جامعه شناسی تاریخی از هنر ارائه می کند و نشان می دهد که در عصرهای متفاوت جامعه غربی ، آثار هنری بر اساس ساختارهای اجتماعی سیاسی معاصرشان تعیین شده اند از نظر او ویژگی ممتاز آثار هنری این ا ست که نمایش دهنده کلیت زندگی هستند . وی علم و هنر را بر اساس توان نمایش کلیت مقایسه می کند و مفهوم کلیت گسترده را به علم ولی علم هرگز به این غایت دست نمی یابد چون همواره مسائل تازه وجود دارند و مفهوم کلیت عمیق را به هنر نسبت می دهد که همواره به هدف خود می رسد . از نظر هاوزر کلیت عمیق ارزش زیبا شناختی هنر را تعیین می کند .
از نظر ا و محصول هنر به عنوان یک پدیده خود بسنده ، معنای انسانی خود را از دست داده و همچون اسباب بازی بی فایده است در بیشتر موارد هنر وابسته به زمان باقی می ماند و بنابراین ویژگی اصالت ، بی همتایی و غیر قابل تکرار بودن خود را حفظ می کند و این به گفته وی ، عام ترین ویژگی معتبر هنر است .او تنها بعضی شرایط استثنائی را می پذیرد که در آن هنر می تواند از جامعه معاصرش جدا وبه عنوان فعالیتی مستقل که قوانین و ارزش های وجودی خودش را دارد ظاهر شود .
(شاهکارهای هنری که تاثیرات زیبا شناختی خود را در طول زمان حفظ می کنند )
در استدلال وی هنر بر جامعه تاثیر می گذارد و از تغییرات اجتماعی متاثر می شود لیکن تاثیر تام جامعه بر هنر را نفی می کند وی تاکید می کند که آثار هنری بزرگ ، بزرگ هستندچون در جست وجوی فهم و نمایش کلیت عمیق زندگی اند و دلیل دیگر ماندگاری آن نه اعتبار جهانی و نه علت مافوق بشری ا ست بلکه از نظر هاوزر و دیدگاه نظریه دریافت هنر ، تولید هنری هرگز با تمام شدن کار هنرمند تمام نمی شود و روند خلق آن با هر بار خواندن ادامه پیدا می کند .
هاوزر با مفهوم اعتبار در هنر مخالف ا ست و معتق ا ست ارزشها توسط هنرمندان و برای پاسخگوئی به نیازهای خاص آفریده می شوند و بنابراین واقعیتها تاریخی اند . وی هنر را به عنوان فعالیتی زمان مند معرفی میکند .
رویکرد انتقادی مکتب فرانکفورت
موسسه پژوهش اجتماعی طی فرمانی از سوی وزارت آموزش پرورش آلمان تاسیس وبه دانشگاه فرانکفورت وابسته شد و مبنایی برای شکل گیری مکتب فرانکفورت شد و در شرایط ناشی از انقلاب روسیه پاسخی بود به نیاز روشنفکران چپگرا به بازبینی نظریه مارکسیستی . این مکتب چهار دوره متمایز را پشت سر گذاشته است و با مرگ آدورنو و هورکهایمر عملا حیات آن به عنوان مکتب رو به افول نهاد .
در دیدگاه های این مکتب ، آدورنو و هورکهایمر دانش سامان یافته در جامعه شناسی معرفت را مورد انتقاد قرار داده و معتقدند جامعه شناسی معرفت ، دانشی محافظه کار ا ست که هدفش وادار ساختن مردم به تسلیم در برابر شرایط موجود زندگی است که قادر به تغییر آن نیستند . برای رفع این مشکل آنها مفهوم پراکسیس یا عمل مبتنی بر نظریه را پیشنهاد کرده اند . پراکسیس مبنای یک نظریه انتقادی از جامعه است و پوزیتیویسم را مورد انتقاد قرار می د هد آنها تاکید بیشتری بر نقد اجتماعی دارند و هدف ، نشان دادن این است که جامعه تنها از نیروهای هماهنگ و مثبت ساخته نشده بلکه مجمو عه ای است از دیدگاه های متناقض و این اساس دیالکتیک منفی آنها را پی ریخت .
آدورنو مفهوم صنعت فرهنگ را جایگزین مفهوم رسا نه های جمعی کرده و تاکید می کند منظور رسانه های جمعی فقط تکنیک ارتباطی نیست بلکه ساختن روحیه ای در میان توده ها ا ست تا تسلیم صدای صاحبان این وسایل شوند تمام محصولات صنعت فرهنگ که هنر نامیده می شوند کالا هستند تا مصرف شوند . صنعت فرهنگ خود آگاهی توده ها را افزایش نمی دهد.
لوانتال در تائید نظر آدورنو به دو رویکرد اساسی هنر اشاره می کند : 1- رویکرد هنرمتعهد 2- رویکرد هنر خود مختار یا هنر برای هنر . هنر متعهد می خواهد خود را به جای واقعیت قرار دهد و به این ترتیب فاصله بین واقعیت و هنر را نابود کند ولی هنر برای هنر هر گونه رابطه ای را بین این دو منکر شده تا هنر از واقعیت جدا شود .
آدورنو نظرات سارتر و برشت را وارد بحث کرده و آنها را هنرمند متعهد می داند ، سارتر را متعهد به تفکر سیاسی که می خواهد قدرت انتخاب فرد را در جامعه به وسیله هنر متعهد افزایش دهد ولی برشت هیچ قدرتی را برای فرد در جامعه ادعا نمی کند و ملاک وی روشن کردن حقیقت سیاسی در نمایش نامه هایش ا ست . آدورنو کافکا و بکت را به عنوان دو هنرمندی که متعهد به هنر برای هنر ا ست معرفی می کند .
در مقایسه هنر متعهد و هنر خود مختار آدورنو از اندیشه هنر خود مختار حمایت می کند .آدورنو و هورکهایمر هنر جامعه معاصرشان (نظام سرمایه داری ) را به عنوان وسیله ای برای طبقه حاکمه برای کنترل مردم ، مورد حمله قرار دادند . نقد انها متوجه ماهیت رسانه های جمعی ا ست .
در نهایت در حالی که مانهایم وشلر به جبریت گرایی توسط جامعه بر فرد معتقدند ، آدورنو و هورکهایمر ضمن تائید این دیدگاه اشاره می کنند که در قلمرو هنر بزرگ هنوز در این زمینه مقاومت وجود دارد .
برداشت نهایی
صنعت فرهنگ یک مفهوم انتقادی است که توضیح می دهد فناوری ها ورسانه های جدید باعث شده اند که تولید انبوه آثار هنری به وجود بیاید در گذشته یک اثر هنری برای مخاطبان محدودی تولید می شد ولی امروزه از ان اثر هنری به کمک تکنولوژی بی نهایت می توان تولید کرد که این تولید وتکثیر اثر هنری باعث ازبین رفتن هاله اثر هنری می شود و همه مردم با سطوح متفاوت از درک هنری و زیبا شناسانه ، وارد اجتماع هنری می شوند و به تدریج مردم به عنوان مخاطبان اثر هنری ذائقه خود را بر چگونگی تولید اثر هنری تحمیل می کنند . درنتیجه هنر به یک امر پست ( نه متعالی ) تبدیل می شود و قوانین عرضه وتقاضا یا بازار بر فرآیند تولید هنر استیلا می یابد و هنر خصلت تجاری پیدا می کند و پول زیبایی هنر را تعیین می کند .
در همین فرآیند است که نظام سرمایه داری و شرکت های بزرگ تجاری واقتصادی وارد عرصه هنر می شوند و از هنر به مثابه ابزاری برای تولید ثروت استفاده می کنند .
از نگاه آدورنو و هورکهایمر و مارکوزه نظام سرمایه داری و تجاری شدن هنر یک فرآیند استاندارد سازی در هنر را دنبال می کند و همه آثار هنری مطابق ذائقه وسلیقه عوام تولید می شوند و در نهایت اینکه آدورنو و هورکهایمر یک نگاه بدبینانه نسبت به فرهنگ و هنر عامه پسند دارند .
منبع : کتاب جامعه شناسی هنروادبیات خانم دکتر اعظم راودراد
گرداوری وتنظیم: مهدی مشهدی